Le Giassàre

Come dito in precedénsa, La Lessinia l'éra conossù fin dai tempi del paleolitico da l'òmo, par 'nar a copàr le bestie da magnàr o par pascolàr le pégore d'istà, compagnàndole da la campagna a la montagna. Piàn piàn verso el medioevo s'a pensà anca de far legna, carbón e calçìna, in particolàr, par ci vivéa in colìna o ne la bassa montagna, l'éra un aiuto par sóravìver. Nel tempo émo visto che se produséa no solo par la propia faméia ma anca par far schèi al marcà de la çità, se vendéa carne, legna, carbón, late, formàio, late e puìna. A metà del XIV° secolo, catémo un àto dei scaligeri che ghe dise ai montanàri de portàr el giàsso in çità par conservàr mèio el magnàr: "conducere debeant etiam glacies que estivo tempore conducuntur ad curiam dnorum dnostrum Mastini et Alberti fratrum de la Scala". In póche parole, montagna, colìne, campagna minor e çità i-éra ben lighé. Francesco Corna da Soncino nel XV°secolo, nel so "Fioretto de le antiche croniche de Verona e de tutti i suoi confini e de le reliquie che se trovano dentro in ditta citade" ne dise: "Drento a le spalle tien questa citade le gran montagne de settentrione, con prati e boschi, cum grande quantitade che lei fornisse de legne e carbone; e ivi è uccelli de più varietade, se pilian sparavier molti e falconi, e de molti animali vi si amaza, salvadecine et uccelli da caza. E ne le strade, il grosso bestiame sopra quele montagne a la pastura se ten; et, a la fiata, fra le rame de quele selve stano a la verdura; e al inverno vene tra le lame, ne li fenili giù ne la pianura; è mandrian vèneno a la citade con late e con provine e con gioncade." Come scrìto un secolo dopo ne la "Informatione delle cose di Verona e del veronese compiuta nel primo giorno di marzo" se lése:"la parte verso Settentrione è montuosa, et infruttifera de grani, ma abbondante de boschi, pradi e pascoli; e sopra queste montagne sono larghi et herbosi campi, sopra i quali al tempo dell'estate si pascono infiniti armenti per essere luoghi freschi, ove il sole molto non riscalda. I boschi ancora sono molti, de' quali si fa gran quantità de carbonij. Non hanno vini per essere il paese fredo, et al tempo della state in alcune valli nascoste vi si trova quantità di ghiaccio e sono habitate da Thedeschi".

Nel XIX secolo visto che nasséa un mùcio de fiói e gh'éra piassè zènte, s'a catà un mòdo par far schèi e magnàr, cossita i montanari, i s'a mésso e véndar giàsso; par conservarlo, i-é stè costruìde nóe giassàre, in particolàr ne la Lessinia çentràl, tacà a le strade che le naséa zò par i vai, cossita da métarghe manco tempo de laòro e de trasporto. Gh'éra anca dei lóghi piassè bassi, in fondo ai vai, 'ndóe el sol no gh'éra quasi mai, che podéa 'nar ben par conservàr el giasso. A quéi tempi no se staséa propio màl tra la popolassión veronese de la çità, tanto che, s'a visto nàssar un bèl mùcio de bècarie e ostarìe, che toléa el giàsso naturàl lessinico, par conservàr la carne nel primo caso o tegnér un gòto in fresca nel secondo caso. Fin a la fine de la seconda guéra mondiàl, la dimanda de giàsso l'éra veramente alta, in çità i-é stè costruidi parfìn, un fraco de magasìni par conservarlo. Dovì tegnér conto che solo ne la Lessinia çentràl ne la metà de l'800 se podéa contàr quasi vinti giassàre invésse tra l'unificassión d'Italia e la piena de l'Àdese, 'na trentìna; quésto parché, la produssión dei campi la finìa a l'èstaro par merito tra l'altro, de la ferovia che la se catàva 'bastànsa vissìna a le montagne. In póchi casi gh'éra paróni de do giassàre, ci voléa 'vérghe quatro schèi piassè in scarsèla, el se ne faséa una nel propio terén. Da segnalàr anca, che s'a visto nàssar cooperative par la costrussión de le giassàre e la produssión del giasso ne le contrè, o magari ci g'avéa la possibilità de fàrghene una, el tiràva su 'na parte dei schèi da ci vendéa el giàsso. A la fine del '800 se podéa contàr anca, póce in montagna spampanàde un po qua e un po là, par la produssión de giàsso, da spedìr fin a Venessia o ne l'Emilia par l'istà. In quéi ani, ghe ne vegnéa fato talmente tanto e de qualità in Valpantena e in Valpolesèla che l'éra vendù fin in oriénte e nel sud de l'Italia. L'importante l'éra tégnar piéne de aqua par l'inverno, le fósse, le buse e le póce par le bestie utilisà d'istà, conservàr el giàsso, taiàrlo a tòchi ben squadré e cargàr tuto sóra al caréto, pronto a partìr par la çità. Podémo segnalàr difarénti giassàre, costruide secondo la destinassión; "quéle de alta montagna", piassè moderne dei còvoli naturali piéne de neve, i-é sté fate su ai tempi de la costrussión de le casàre e i-éra lighé al pàscolo de le vàche. El giàsso vegnéa utilisà dal malgàr par conservàr nel tempo el late, far saltàr fóra piassè pàna e métarghe manco tempo par far el botiér.

Costruìde sóra ai 1100-1200 metri, g'avéa 'na forma de boteséla e no i-éra tanto fónde, disémo tre-quatro metri, co' a tórno le piére e la tèra tònega, invésse de sóra, 1 o 2 quèrti incliné co' lastre de piéra sormonté. Come dito, tacà, gh'éra la pócia che d'istà, podéa bévarghe le bestie, ma de inverno quando l'éra ingiàssa, vegnéa taià in tòchi de 70-80 cm de longhéssa, pronti par éssar sistéma ne la giassàra grassie a un buso d'entràda. Passà la primavéra se tiràva fóra el giàsso. Le giassàre invésse, "destinà par la vendita" e "la spedissión del giàsso", fónde 9-10 metri e a forma çilindrica, te podévi catàrle tra la bassa montagna e sora le colìne, ndóe nei mesi piassè frédi se ingiassàva la piova nei vascóni par la racòlta, sensa contàr la vicinànsa co' le strade de comunicassión co' la çità utilisà da l'òmo par pascolàr le pégore da secoli. Ne le colìne e in campagna, se podéa catàr la giassàra da "sióri paróni" o quéla "comunàl". Nel primo caso l'éra tacà a la vila e quél che se produséa o che se crompàva, el vegnéa conservà fin a l'istà, magàri par béar un bón góto o magnàr. Nel secondo caso l'éra più par un discórso de conservassión de carne, pésse, frùta ne le botéghe o sanitàrio. Prima parò de costruìr la giassàra ocoréa catàr el lógo che podésse 'nar ben, scavàr la fóssa e portàr via la tèra co' le zérle a spàle su par un scàrión (scala a pioli a palo unico) o con un sécio ligà co'na sóga a la sigagnóla e far un bèl terapién a val de la pócia. Póco distànte vegnéa vèrta una preàra par tór le piére par far la mura a tórno, co pónta e massóla e sagomà co' el s-ciapadór. Par tegnér frésco ne la giassàra ghe voléa tre spessóri difarénti, ne la parte de fóra de la mura çircolàr, gh'éra le piére sagomà e posissionà una sora a l'altra, in mèso la tèra tònega par seràr i spìfari invésse drénto un altra mura. De fóra, a livél del terén, vegnéa scavà 'na canaléta par portàr via l'aqua che podéa infiltrarse e sassinàr la costrussión quando piovéa. Sul fóndo se metéa un bél póca de tèra tònega quertà da un léto de fóie. In tuti i casi, el diametro de la giassàra l'éra calcolà tegnéndo conto de la grandéssa de le lastre e de quante podéa starghéne posissionà una tacà a l'altra fin a tocàr el muro. Del quèrto podémo dir co' certéssa che quél fato de piéra, l'éra quél piassè utilisà e in quàlche caso se ghe zontàva de sóra anca la códega de èrba, ciamà géva (jassàra ingeà); in 'sto caso, par 'sto tipo de "cùgola" (cupola), che podémo catàr tacà a le casàre de l'alta Lessinia, se ghe daséa 'na a forma de cono sensa pónta ma piassè tonda de sóra prima de métarghe l'érba.

Quél piassè pitòco l'éra quél fato de càne da lago o de la bassa veronese "a canél". Se faséa 'na màia incrosàndo tronchi de pésso o de castagno postàndola de sóra a la circonfarensa de la giassàra, invésse, la pónta del quérto, fata co'pai de legno incrosé. Par traérso, par darghe piassè forsa, se ghe metéa le ràme de pésso e par finìr le fassìne de canèl, longhe in qualche caso, fin a un par de metri, una de sóra a l'altra, partendo dal basso verso l'alto. Sora la pónta, un capùsso de banda a protessión, anca se, esséndo càna, la deventàva smarsa in préssia e te tocàva darghe 'na sistemada ogni tanto. Quél che podéa restàr in pié al péso de la neve, l'éra el quérto de lastre de rosso verona da diése schèi, tegnù su da 'na màia de traveséle e tronchi de sostégno in legno de castagno o de nogàra, utilisà in particolàr par le giassàre "da vendita". La Lessinia la g'a póca aqua e par colpa del carsismo la vién ciucià da la piéra finéndo in profondità. Quindi, par conservàr la pióva, bisognàva far 'na busa o catàr 'na fòssa naturàl e grassie a un sistéma de canaléte, portarghe l'aqua in quéla che piàn piàn deventàva la classica pócia. Se te catàvi 'na sorgente, alóra te podéi considerarte fortunà, ma i-éra póche. L'importante parò, che fusse tacà o quasi a la strada parché piassè fàcile da portàr sul caréto par la spedissión invésse par tegnér piassè fresco, ghe voléa anca dei àlbari a tórno co' un bèl capèl, che in cérti casi vegnéa pianté. Te dovéi tegnér nèta anca la pòcia, màgari faséndo 'na buséta in fondo a la canaléta par el spórco o meténdoghe 'na gradèla. Quindi la pócia a fórma tónda o anca ovàl, la dovéa prodùr giàsso, giusto e parfèto da stàrghe drénto ne la giassàra e se te dovéi fàrghene piassè, invésse de scavàr el fóndo, te slargàvi la busa, cossìta ingiassàva prima, visto che nel pónto piassè alto la rivàva fin a du metri. El fóndo, par tegnér l'aqua, no l'éra altro che un pastón de téra tònega e fóie bén macà, 'ndóe, una 'òlta impenìdo, se vedéa farse el bagnéto le ànare e noàr ténche e carpe, che vegnéa pescàde. El bacàn che'l portàva le vàche a béar ne la pócia, prima de l'inverno dovéa controlàr che la busa g'avésse ancora un bón fóndo e in caso, métarlo a pósto. No sempre parò dopo una bèla pióva de noémbre, de inverno gh'éra frédo e quindi, ci g'avéa la giassàra sóto i 1000m, ghe tocàva nar fin nei alti pascoli de la Lessinia a tór el giàsso da le póce e conservarlo zò. Da metà decémbre, no manco de 7-8 òmeni, i dovéa par prima cosa, taiàr con un seguréto, el giàsso a tórno la pócia destacàndolo dal terén, dopo, co' el "fregón de legno", se segnàva co' un dente la l'orìn de la pòcia e co' l'altro dente distante 80 schèi vegnéa segnà la longhéssa del lastrón e via così par altri otanta schèi; e no l'è finìa, co'un asta de legno "la mesùra" se segnàva i altri du lati piassè curti a 90° fin a otegnér un blòco sagomà "la barca" grósso almànco diése schèi, spessór che dipendéa da quando frédo gh'è stà. Co''na pértega co' sóra un rampìn, se stràpegàva la "barca" fin a la bóca de la giassàra, 'ndóe un altro òmo, el faséa cascàr zò un póche de lastre nel fóndo. Par far el "solàro", se metéa zò le barche una sóra l'altra, co' la fàcia rèspia verso l'alto (quéla che la g'a vardà el ciél e no l'aqua) par no sbrissiàr, fin a rivàr a 30-40 schèi de altéssa e sistemade secondo la propia 'spariénsa; de solàri se ghe ne faséa 5-6 al giorno. Verso la mura de la giassàra, par impenìr i busi, 'ndóe no gh'éra le barche, se ghe metéa i "spontài", tòchi de giàsso scartà no in misura e le "sgàole" tòchi salté fóra co' el taio su la pócia.

L'importànte l'éra no far passàr aria, tra barche, solàri e mùra, quindi, quando se scomimçiàva el laòro, bisognava finìrlo nel giro de 'na stimàna, stupàndo i spìfari co' altri tochetìni de giasso spaché co' el "maióco" e sgualivàndo i solàri. Se podéa rivàr a impenìr la giassàra fin a 5000 quintài de giàsso, ma in qualche caso anca 7000, tuto dipendéa da quanto l'éra granda. 'Péna finìo de métar zò le barche, se ghe metéa de sóra le fóie (roàro, fagàr o castagnàr) par tegnér via l'aria e 'l càldo stupàndo i bùsi co' piére e fassinéte de legna. Importantissimo l'éra seràr ben la pórta e no vèrzarla fin a l'istà. Da metà primavera, scominçiàva el trasporto del giàsso in diressión de la çità, prima parò, se faséa el giro a la roèrsa, quindi, se verzéa la porta e se tiràva via, piére, fassìne e fóie; se destacàva ogni lastra, co' 'na lama de siguréto; se ingropàva 'na sóga co' un rampìn a ogni barca, che vegnéa tirà su, grassie a un fusél passàndo da 'na sigagnòla tacà a un trave sóto al quérto. Quando gh'éra ani de frédo béco, le giassàre no le bastàva e quindi, se catàva un lógo de fóra ben quertà e protèto, che vegnéa ciamà "bogonàra"; quésto l'éra el primo giàsso vendù al marcà, a becàri, osti, ospedài, frutarói e altri. Da la giassàra se passàva al caréto del giàsso, co' le barche mésse de cortél su 'na gàbia, se tegnémo conto che ogni barca podéa pesàr fin a 60-70kg e ghe ne stàva 'na quarantina, el péso totàl podéa rivàr fin ai 20 quintài. Ci vendéa el giàsso de la Lessinia çentràl el passàva co' el caréto o da la "strada de le giassàre" che partìa da Bosco in diressión Lughessàn-Belòri o da la "strada de le Polane" da Praole-Rosaro fin a Stalavéna. In quéste strade, d'istà durante la nóte, podéa passàr fin a 100 caréti, el giorno dopo da la Valpantena partìa el giassaról par la çità, co' el so caréto de giàsso che'l dovéa véndar prima del sol león. Storia e tradissión che no dovémo desmentegàr. Andrea Toffaletti