LA RENA DOMILA - DAL 1999 EL SITO VERONESE DEI VERONESI IN VERONESE

>Cargàr montagna, i pàscoli

Fin da i tempi de i romani co' le pégore e da la metà del XVI°secolo co' le vache in particolàr sui alti prè lessinici da màio a setembre, i g'a obligà a costruìr depositi de sal, lóngo i costóni che metéa in comunicassión la montagna co' la çità e la bassa, grassie a sentiéri e stradéle. El toponimo "Saline" defàti no l'è solo quél presente poco distante dal Santuario de San Leonardo a San Mauro tacà a la famosa Via Cara "Via Vacara" antico percorso de la "transumansa" (cargàr montagna); el sàl l'éra e l'é utilisà come vitaminico/mineràl par pégore e vache. In verità la Lessinia, storicamente, l'è sempre stà una montagna al servissio de la çità e che riussìa a star in pié, grassie a pégore e vache. La Lessinia, par le so storia e le so qualità naturalistiche che ben o mal se soméia, podémo dir che l'è una "región geografica" ma con drénto "microregioni" che no i-è istésse tra lore. La parte orientàl g'a sempre avù a che far co' el Vesentìn invéce la parte çéntro-oçidentàl da Sant'Ana a Velo co' Verona. Nel medioevo gh'éra de le vie de comunicassión che partìa dal çéntro çità e finìa drìte in montagna, par 'sto motivo i-é nate un çérto tipo de relassioni co' le imprése çitadine che i-é riussì a darghe una man al mondo lessinico par sviluparse; un esempio podarìa èssar tuto el mondo de l'Arte de la Lana e dei Formaiàri o Casolini a la fine del '200. La parte orientàl, l'è cressù par i fati soi, vista la distansa da Verona, Vicensa e anca Venessia anca parché el progno de l'Alpón soto Montécia, quando piovéa a séce roèrse, fasèa inondassioni su tuta la piana, tanto che se podéa catàr le paludi. Par 'sto motivo grassie a Iseppo e Francesco Cuman nel '600 l'è stà costruì un léto artifiçiàl in modo da rivàr a Véstena passando da Badia e Castèlvéro. Da lì el marcà l'è andà in diressión de la Calavena, microregión a l'ombrìa del monastero de San Piéro, Vito e Modesto de Badìa. Invéce l'Alta Lessinia grassie a le donassioni imperiali e papali scominçià nel IX secolo co' Pipino fiòl de Carlo Magno, i-è deventé regno dei grandi monasteri de la çità come quél de San Zén, Santa Maria in Organo, San Michél de Campagna, San Leonardo e 'l Capitolo dei Canoniçi che i g'avéa in man anca le tére dai 600 ai 1000 metri sora el livèl del mar parò no i boschi in 'sto ultimo caso, parché in gran parte del Comùn de Verona. In pratica a la fine del XIII° secolo in Lessinia gh'éra s-ciàpi de pégore e de cavre e no de vache, che a l'inissio servìa par far star mèio le faméie, in particolàr quéle de le comunità de val, che le magnàva quél che le produséa; atività pastoràl, che nel tempo l'è stà dedicà piassé a la gran produssión che finìa al marcà. Tra i 500 e i 1000 metri sora el livel del mar, catémo nel secolo XIII°, de le tere quertà da una vegetassión selvàdega, piante e àlbari co' tante fòie, in gran parte "silvae" come la Silva Alferia, Foroiulianae o Communis Veronae tra le quali anca quéla de òmeni lìbari la "Silva Herimannorum". Piassé se va in alto e piassé se cata le fagàre e manco erbe o piante da soto bosco co' in mèso i prè. 'Na 'olta cavà i àlbari, vangà e sapà el terén, podéa 'ndar ben par pascolàr le pégore. Catémo documenti che ne parla de le prime colonie, faméie de "runcatores" de origine germanica emigrà in méso ai boschi de fagàre. Nel X° secolo invésse, gh'éra la popolassión italiana ben presente, verso la ValdAdese in particolàr "Senevello" l'atuàl Breonio co' Vaona e Zivelongo co' tanto de çéntro aministrativo co' teréni, boschi e s-ciapi de pégore, co' piante de olìo e castagne verso sud o ne la parte orientàl. La Comunità de Cona, Seré e Alfaedo l'éra parona de malghe e pégore come a Pealda, Memole e Corno Mozo con tóchi in man a impreditòri de la çità e zénte da Breonio, Zivelongo e Molina che g'avéa de le "quote" de partecipassión. I pascoli del Corno d'Aquilio, Loffa, Lavarin, Camparso e Alfaedo i faséa parte del patrimonio del Monastero de San Zén par tuto el medioevo. Tra le zone comunitarie co' boschi e pégore, segnalémo quéle comunali de Negràr, Quinsàn, Senàgo, San Vito, Massàn e Fane come da documento del 1452 che'l ne dise de uno statuto par no sassinàr el bosco invéce le tére de Fumane in Val de Lena o Enna "Henenna" come da documento del 1229 ne dise che un çérto Gabrièl de Bure vién nominà custode dal Monastero de San Zén. Sora queste tére ogni faméia del lógo tegnéa le pégore par magnàr, far late, formàio e lana par tuto l'ano tegnendo da 'na parte qualcòssa da scambiàr co' altre faméie. Cossita, par conservàr prè e boschi nel tempo sensa sassinàr tuto el patrimonio, ne l'alta Valpoleséla s'a visto la nàssita de le "Regole" de Faédo e de Provàl; cossita Zivelongo, Faedo e Lavarìn, la zona soto al Corno d'Aquilio e i vai de Breonio e de la Marciora i-è stà tutelà. Dal 1166 gh'è stà de le beghe tra le comunità de Fumane, Maràn, Negràr e San Zén parché el monastero çitadìn voléa èssar parón dei du vai, sensa darghe gnente a nissuni. Cossita nel 1226 s'a messo in mèso anca el Comùn de Verona, par 'sto motivo l'è nata la "Regula Faeti", tra San Zén e la Comunità de la Valpoleséla co' Negràr, San Vito, Arbissàn, Nòvare, Savàl, Maràn, Fane e Capo; nel 1268 lè nata la Regola de Breonio e nel 1282 quèla de Provàl. Le comunità de val g'avéa le pégore par i prè, i faséa legna e produséa carbón e calçìna, ma quando gh'éra l'ocasión che i potenti monasteri no i staséa ben, i se dava da far par ciavarli, tra l'altro nominando i "saltari" par tegnér d'ocio le tére da un possibile ritorno. I Cimbri in Lessinia, i vién a catàr tére par métar su casa e sistemarse magari co' quàlche pégora come i faséa a casa sua, quindi no portàndo grandi modifiche a la nòa téra. Una 'olta rivà, i s'a trapiantà "ad amasandum" organisassión a masi, co' la coltivassión de i campi, zòntando el taio dei boschi e tiràndo su s-ciàpi da 2 a 5 pégore a parte quàlche caso particolàr che podéa rivàr a 30. Verso la fine del '300, le case i-éra fate de piéra co' el quérto de paia, al piano tera una cusina granda co' el fogolàr invéce al secondo piàn la càmara da leto. Tacà te podéi catàr una stàla picenina che ghe servìa par scaldarse. Gh'éra anca la casa "ab igne" un locàl par laoràr el late o infumegàr la carne par la conservassión, propio tacà o poco distante dal maso. L'orto g'avéa le solite cose co' in più le erbe par curarte el mal o quéle par insaorìr el magnàr. Se podéa catàr un brol no tanto grando co' piante de sirése, bròmbe, pomi e peri. Visto che 'na 'olta gh'éra piassé fredo de 'desso, no se podéa coltivàr el forménto o altri çereali de valòr ma quéi piassé pitòchi come la véna o la biàva, coltivà più distante dal maso. Fin che se stàva nel maso l'éra sicuramente piassé sicuro che nar in mèso a boschi o tére végre, magari incontrando le misteriose anguàne, le fade o bestie selvàdeghe come i lòvi. Sora le sénge o i grèbani, el pastòr ghe dava un òcio a le pègore ma i pericoli no i-éra póchi. Fin da l'età romana, i prè dei Monti Lessini tra i 1000 e i 1100 metri sóra al mar, i se catàva in un gran altopiàn spanpanà da est a ovest, con ramificassioni de vai che i menàvada da monte a la pianura in un panoràma laorà dal "biancón" de sora e tegnù su dai calcari oolitiçi de San Vigilio. L'altopiàn a monte, varda Roca Pia soto al Corno d'Aquilio verso la ValdAdese co la possibilità par ci vién da la Valpoleséla o da la Valpantena de nar fin zò ne la Val de i Ronchi de Ala; Passo Pertica un tempo Portica 'ndoe i riva i sentieri da la Val de i Lasi e che i tira drito fin in quél de Ala; piassé orientàl, el Passo de le Tre Crose che te porta nel vesentìn. Questa zona nel XIII° e nel XIV secolo l'éra pién de pégore, grassie al sostegno de la Domus Mercatorum e dai Scaligeri, con un çérto giro de schéi par l'Arte de la lana, tegnù su da un lanificio bèlo grando de Verona e da persone de le faméie nobili più famose. Quando scominsiàva el primo caldo de primavera, se "cargàva montagna", le pégore se spostava da la pianura a i prè de la Lessinia passàndo par la Val Squaranto o par la Via Cara tra boschi de fagàre, tornàndo indrio in pianura a la Madona de Feragosto. Qua le pégore le passàva l'inverno soto a dei quérti postà a le tori colombàre, che tegnéa d'òcio da l'alto la campagna. I lóghi piassé utilisà de inverno, i-éra quéi de la Campanea Minor, la piana de giàra in riva sinistra de l'Adese e in particolàr quéla de le Ferasse, San Martìn, Campalto e Busòl, traversà dal fiume Fibio, Fiumesèl e Altanèl, e vardà da l'alto dal castèl de Montorio. Un documento del XVII° secolo ne dise che de autuno e de inverno le pégore che gh'éra ne la campagna, g'avéa, 'na lana finissima grassie al tipo de magnàr suto e che l'éra "sen’arbori vegra et ăpertus a tute le bestie". 'Sta lana vegnéa folà, macà e strucà grassie a i strumenti che se movéa co' le aque del Fibio, laorà e portà fin ne la zona del Santo Sepolcro par el ból "la cui impronta vegnéa riportà nel piombìn da tacàr sora a ogni pessa in presensa del sovrintendente de l' Arte de la Lana che'l diséa se l'éra fata ben secondo Lése". In pratica gh'éra uno scambio tra le tére Lessiniche par l'istà e quéle ne la campagna par l'inverno no solo de bestie e òmeni ma anca de ciàcole. Cossìta in epoca scaligera par 'vérghe tanta lana e de qualità, par far concorensa co' altre lane, s'à pensà a la pégora Brogna sacrificando parò late, carne e formàio, tanto che al marcà de la Domus Mercatorum e de le Sgarzarie gh'éra bèl giro de lana e soratuto de schéi. Ma come l'éra la Lessinia nel '500? Nel 1529 Bevilacqua de Bevilacqua Lazise ne la so "Scriptura circa impotentiam educazionis et exhibitionis mille boum per Serenissimum Dominium petitorum" ne dise che "li Lessini sono per otto mesi dell'anno inhabitabili per li gran venti e nevi che li coprono tutti che solamente danno pascoli al bestiame cum fatica il terzo dell'anno et non bastano per pascer quelli bestiami che si tengono al presente" ma Torello Sarayna nel 1542 co' el so libro "Le historie e fatti de'Veronesi nelli tempi del popolo e signori Scaligeri" ne dise che l'è "...montuoso, di infruttuoso di grani, ma abondevole di boschi, prati, e pascoli, e sopra queste montagne vi sono larghi et herbosi campi, così che nella estade sopra quelli si pascono, e trastullano infiniti armenti, e greggi per essere luochi freschi, ove il Sole molto non riscalda. Li boschi ancora vi sono molti dei quali si fa gran somma di carbone di che si trahe buon profitto. Questi alti monti hanno alquanti Villaggi, nelli quali non si ritrova vino per il freddo, e sono habitati da Tedeschi, delle reliquie di quelli antichi Barbari già vinti e fugati da Mario console che rimasero ascosti in questi boschi, perciò che in quelli tempi erano selvaggi, e densi...". Co' i Visconti a la fine del '300 i-é rivé i vacàri specialisàdi rispéto ai nostrani, co' le so vache selessionade bóne par late e carne, da Bergamo, Bressia, Barzizza, Clusone, Como, Cremona, Gandino, Val Brembana Val Seriana e Valtellina. Grassie a lóri, nàsse i contrati de "sossia" conossù come "soccida" tra ci g'avéa schéi, ci g'avéa le bestie e ci ghe portàva el foràio, in stà maniéra gh'éra più disponibilità de fòrsa laòro. I Formaiàri o Casolini no i g'a pensà sora più de tanto, cossita i-é andé par afàri dai monasteri de San Zén, San Nazàr, Santa Maria in Organo e San Michél e nel giro de póchi ani i-è riussì grassie a le Fitànse a ciapàr el contròl dei alti pàscoli. El 20 noémbre del 1393 se lése de 'na fitànsa par 8 ani de 150 libre de formàio a Gioàni Rubeo de Gandino da parte del Monastero de San Zén, formaiàr che vivéa a Verona ne la contrà de San Marco a le Carçeri, un tempo casa dei formaiàri oltre a le contrè de Santa Maria Antica e de San Tomìo. La siélta de queste contré no l'è stà fata tanto par far, in quanto postè a la Domus Mercatorum, al marca de Piassa Erbe e a la Comunità Ebraica 'ndóe podéa giràr un póchi de schéi. Èssar presenti sul marcà voléa dir, 'vérghe i òci vèrti su tuto el mondo de la 'conomìa e soratùto véndar a quintài quél che se produséa, come fato par secoli, ma anca co' Venessia. Cossita un póchi dei formaiàri i resta in çità e un póchi i va in montagna par ligàrse méio co' i vacàri. Un altra fitansa, l'è quéla del 18 noémbre 1396 tra i Canoniçi e Gaspare da Quinto par un prà co' fontanasso e una casàra da formàio ciamà Castelión al confìn co' Campo de Folignàn del Santo Sepolcro e 'l Campo de la Tomba de San Michél. El 18 noémbre 1398 sempre i canoniçi i s'a messi d'acòrdo co' tal Verdello formaiàr de San Gioàni in vàl par un tòco de tera, un boschéto e trè case de pàia co' tanto de travi in contrà Castiverio al confìn co' el Campo de la Pialda, sensa contàr un boschéto su la via comùn e un bosco selvàdego nel vaio de la Frizolàna, da pagàr fitànsa el giorno 30 de noémbre al canonico Agostino Fontana co' 25 libre de formàio. Grassie ai schéi messi sul terén, la spariènsa, el spirito de squàra, i formaiàri lombardi i-è riussì a comandàr el marcà de le vache, del formàio e de tuto quél che se produséa co''l late par piassé de tri secoli, compreso l'Ente messo in pié da la Domus Mercatorum e da la Signoria Scaligera, conossù come Podestaria che l'avéa scominsià co' l'aministràr le malghe dei monasteri de San Zén e Santa Maria in Organo, un tòco de tèra casalìna murà e quertà da cópi in legno (scàndole), che la podéa gestirse sensa problemi e 'verghe giurisdissión su le malghe. Soto ai scaligeri podéa binàr le fitànse, tanto formàio quanto ghe ne vién fato dal late de la prima monta par pégore e vache, 18 soldi par ogni pastòr, 10 soldi par ogni cavàl, 5 soldi par ogni cavàla da cargàr e 5 soldi par ogni vaca, védél, toro o bó. Vérghe tra le mane, casàre, vache e formàio voléa dir èssar paróni de la montagna e questo, i formàiàri i le savéa, come nel '400 i lombardi. Par farve capìr méio la situassión, nei alti prè de la Lessinia catémo i vacàri co' le so vache co' tanto de aministrassión da parte dei formaiàri e dei sióri de la Podestarìa e piassé in basso i coloni Cimbri. A tal proposito i vari monasteri de çità, deventà amiçi dei Cimbri e par no lassàr man lìbara, i devénta amiçi anca dei aministradóri dei alti pàscoli, faséndo un dópio zùgo. I lombardi a cavàl del'400 i-è passadi da pascolàr le vache a le publiche relassioni con i monasteri paróni de le tére e i sióri de Verona che i avéa ciapà in man la Fatoria Scaligera ma dandoghe in concessión ai lessinici la gestión dei prè, de le bèstie e la produssión del formàio, invéçe par la vendita i ghe pensàva lóri. Un periodo ecessionàl par l'Arte de la Lana e par quéla del Formàio conossù in tuta Italia par la qualità, ma no cossìta importante par la vita de tuti i giorni dei cimbri rivàdi da póco e abituà a rangiàrse e a prodùr el giusto par vìvar, quindi lontani da logiche de marcà. Defàti el carbón de legna, el giasso e la calçina che se produséa ne la Lessinia cimbra, vegnéa vendù in çità e coi schéi ciapà se podéa campàr. Ogni faméia, podéa avérghe un par de vache par i campi e dar late e formàio oltre a un s-ciapo de trè-siè pégore par far lana, che vegnéa laorà da le dóne par vestir i propi cari. No podéa mancàr el porco tirà su in maniera selvàdega fin dal medioevo e le bestie in córte da tegnér par magnarle a le Feste. Secondo un Statuto no se podéa pascolàr le pégore o béstie grósse come bó o cavài che invèçe i vegnéa utilisà par i caréti o par laòro, ne le tére coltivà o 'ndóe l'è stà piantà un nóvo bosco magari de nóte e sensa tèndarghe, ma se podéa pascolàr ne le tére o lóngo le vie comunali e consortili e ne le propie tére nel periodo fóra da la sémena. Regolamento che dai Cimbri dovéa èssar rispetà anca parché in caso contrario i-éra previste multe, ma no par ci portàva le bestie da la pianura ai alti pàscoli passando par le tére cimbre, situassión che l'è andà 'vanti par un secolo fin quando nel mondo del late e del formàio no i g'a messo béco le storiche faméie lessiniche Tinazzi, Folignani e Sparavieri. La Càmara Fiscàl nel 1460 ghe dà in concessión ai Canonici i pàscoli un tempo in man a Azzone de Castelbarco, parlémo de le sié montagne de Castèlbergo, Campo Marca, Campo Pigarolo, Campo Rotondo e Campo de Parparo, in più boschi e prè. In verità i religiosi no i pénsa a gestìrli ma a métarli in fitànsa par un póchi de ani pagando co' schéi, formàio e netàndo i boschi. Quando l'é andà in crisi el marcà de la lana par colpa de quéla portà da fóra, a la fine del '300, l'Arte dei formaiàri o Casolini l'a capìdo che l'éra mèio métar schèi nel marcà de vache e pégore par carne e formàio importanti par Venessia, cossita i s'a messi d'àcordo con la Domus Mercatorum par portàr quél fato in montagna ai grandi marcà de la Republica Venessiana, soratuto, parché secondo el goérno Veneto se dovéa garantìr la pansa piéna al popolo, che cossìta el staséa bón. I formaiàri capisse, che, co' la so Arte, se podéa far tanti schéi, ma ghe servéa anca òmeni par laoràr, cossìta i s'a messi dacòrdo, tiràndo drénto nel so giro la popolassión lessinica. La Lessinia scominsia a canbiàr, passàndo da boschi de fagàre a tére laorà, vangà e remenà par far posto a prè par le vache e a costrussioni par laoràr e vìvar. In póche parole semo passà da le pégore a le vache, scominsiàndo a métar nero su bianco tuto quél che se podéa far, parché la Lessinia fusse vissùda al mèio. Anca i monasteri i-è andé ne la diressión dei Lessinici, visto che ci g'avéa schéi tra i çitadini o ci vivéa in val, faséa el coto e ìl cruo. Cossìta le tére co' prè e fagàre i-è stà messe in fitànsa. I Formàiari a quél pónto, i g'a slargà i prè de l'alta Lessinia, dàndoghe la possibilità a la popolassión piassé bassa, de vérghe vache e far formàio, invéce lóri pensàva a véndarlo, come nel caso de le fitànse a malga dei Folignani, dei Costantini e dei Comerlati nel '400; nasse i contrati de "sossia" tra i siori çitàdini che g'avéa vache e i Lessinici che g'avéa i prè, grassie propio a l'Arte dei Formaiàri. Ne l'istà del 1488 s'a scornà sui prè de Campo Rotondo e Campesèl, le vache dei Tinazzi e dei Scandola. Secondo le testimonianse parò, i-è stà i Tinazzi a paràr via le vache, parché i Scandola in pochi ani i-è riussì a slargàr le propietà par pascolàr le vache, butando zò le piante e faséndo cossìta carbón; quésto modo de far no l'è par gnente piasù ai Tinazzi. In quéi ani ne le fitànse vegnéa messo nero su bianco, che, a l'inquilìn ghe tocàva sapàr le tere e tajàr le piante in modo da sistemàr la propietà, come nel caso de la fitànsa a Roncopiàn da pagàr par nóe ani a l'abate de San Zén da parte de Domenico Mainente de Erbéso e du butéi da Quinto, Filipo e Martìn a la fine del '400. El documento el ne dise con precisión i confini; a monte de Campo Retrato che l'è un póco prè e un póco bosco, da la Pócia de le Pégore verso Ala par la val, a mèso-dì el Comùn de la Frizolàna, co' una séngia e 'l Campo del Mózo, a nona e mèso-dì el Dòsso de la Magia, la Memola e i Pelegrini, par finìr a matina co la Pócia de le Pégore par darghe da béar a le bestie e un tòco del Campo del Mózo. La fitànsa l'è de 12 ducati a San Michél e pagàndo anca co' una péssa de formàio bón e salà stagionà, netàndo el bosco par nóe ani e utilisàndo el prà par el pàscolo a giudissio de òmeni esperti siélti tra le parti invéce a val dei Lessini se podéa taiàr i àlbari ma pagàndo quél taià. Le prime malghe: el 12 màio del 1500 Simone Tinazzi crompa dal neódo Cristoforo un tóco de téra da coltivàr e piantàr àlbari par magnàr co' casa e camìn fata co' mùra e quérto de pàia. 5 ani dopo se lése che i prè de Campo Rotondo e Campesél i vién divisi dai vèci soci in sié parti, se passa da far schéi in compagnia e farse i cassi sói ma co' la possibilità de portàr le vache in qualsiasi caso ne le poce o a la fonte de l'Era (Valdelera) oltre a dar 'na màn al vacàr a seràr la so propietà se g'avéa voia de farlo; problema risolto l'ano dopo quando i vién messi i confini. Nel 1510 se parla de la fitànsa del bosco de Cornesèl par tri ani a tal Gioàni Francesco da parte de la mònega Placida de San Michél par 32 ducati, du tòchi de botiér e du tochi de carne de porco. Se ghe servìa l'aqua del ciél par le bestie, el vacàr, dovéa pensàr a la costrussión de canaléte che finìa ne le póce invéce se ghe servìa un casóto, le spese i-éra divise a metà. Ma la cosa piassé "bela" par el póro vacàr, l'éra el taio dei boschi entro la fine de la fitànsa, netàndólo anca sóra i costoni e brusàndo la legna fata dopo avérla portà a vàl, in modo che se podésse pascolàr nei prossimi ani. Visto che no l'avéa finì el só laóro, gh'è stà slongà la fitànsa par altri ani ma co' una multa de 40 ducati par ogni ano de ritardo. Dopo la guera tra la Serenissima e Sigismondo del Tirolo nel 1487 e quéla de la Lega de Cambrai a l'inissio del '500, l'éra façile védar afàri, relassioni e matrimoni tra i Cimbri e la zénte de la Valdàdese e de la Val Lagarina. Finìdo tuto parò, s'a fato vivi i Venessiani e tuto l'è tornà come prima, ma con contròi in più e una qualificassión de la montagna. Nel 1522 el nobile Piéro da Lisca el ghe dà la colpa a un pochi de Cimbri de avér portà le vache a pascolàr sul Monte Folignàn sensa avérghelo mai dito e sensa concessión. Cossita i montanari par defénderse da le acùse, i ciàma el procuradòr Girolamo Prandino de 'na faméia de formàiari ben conossù, ma i vién condanà istesso. Nel 1524 el monastero de Santa Maria l'a crompà par 330 ducati da Simone Tinazzi e so moiér Maria, un tòco de terén e un bosco, 'na casàra e un casón, 'na pócia par le vàche in contrà Campesél con dirìto de portàrle a béar a la fonte de l'Era. In póche parole, le póce fate a màn dai vacàri e le casàre, par laoràr el làte, fàr formàio e botiér, i-éra presenti in Lessinia da la fine del '400, testimoniànsa che ne dise de come l'é cambià la montagna, i pàscoli e in gran parte el mondo del laóro. Nel tempo parò i confini i-è stà seré co' laste de préa e ognuno g'avéa la so pocia de aqua par le vache, tante 'olte no pròpio naturali, ma scavà a man co' la speransa che piovésse, visto che le tére carsiche de la Lessinia le tién poca aqua. Cossìta sul fóndo de le poce i ghe metéa la téra crèa e la téra tónega par conservàr l'aqua del çiél. Nei contrati de fitànsa del '600, se lése, che vegnéa obligà a farse la bùsa e che la fusse in grado de far "stagnàr l'aqua", co' tanto de contròl da parte de du periti. Nasse cossìta un nóvo laóro, ci fa le póce. I Formàiari come émo visto, i-è riussìdi a dar na man a la Lessinia par créssar e star mèio, no solo ne la qualità de la vita ma anca de tuta la montagna co' i so prè, i so boschi e le so vache. Nel tempo, la popolassión, l'è sempre stà presente par tuto el tempo de l'ano e questo, g'a parmesso de tegnér tuto soto ocio, compreso le vie de comunicassión co' el Trentìn come Rocca Pia, Vaio dei Falconi, Valbona e Pertica che i-éra ben viste come strade più sicure rispèto a la ValdÀdese, anca da parte dei contrabandieri. La Serenissima a quél pónto, pénsa a dàrghe dei privilegi e cavàrghe quàlche tassa ai lessinici; porta 'vanti quél fato dai De la Scala prima, e quél vendù dopo co' i beni de la vècia Fatória Scaligera, "consìliando" anca a le faméie importanti de Verona de la Domus Mercatorum de crompàr propietà come a Sélva, nel caso de i Verità, a Cona, SantAna e Seré g'a pensà i Della Torre invéce a Roarè i Carcereri co' la Comunità del lógo. In 'sta maniera co' i masi spanpanàdi da est a ovest se podéa gestìr al mèio la comunità lessinica. Cossìta i 3 contrati i-è stà firmé a l'inissio del '400 nel palasso del podestà in Piassa dei Signori denànsi a le autorità nominà dal popolo e a quéle religiose. Se vardémo la documentassión, se capisse che de le tére a Seré, Cona e SantAna, i-éra finìde al Monastero de San Zén, un tempo in man a la Fatoria Scaligera dopo avér bonificà, remenà el terén e cavà un póchi de àlbari. Se lése, che quéi de Cona i se catàva su tre teréni, du da 40 campi e uno da 86 tra i boschi, co' pré e tére arà e semenà a òrto. No podéa mancàr óndese casàli co'mura, tramesàde e granàri de préa co' quèrto de pàia e de le bèle córti; tra quésti, ghe ne catémo uno co' in più 'na lòsa e un bról 'ndóe ghe vivéa un òmo da Afi e un òmo da Zevio al confìn co' el Comùn de Prùn. Seré l'éra bèlo grando, 360 campi arà e coltivà in quìndese tòchi de téra sensa àlbari tra el végro e 'l bòsco, 17 tòchi de téra serà da laste de préa co' tanto de casàl murà e quérto de pàia, tacà, la contrà Selva Vècia al confìn del Prà de Pròvalo e de la Val de l'Aqua. Alfaedo podéa contàr su 'na vintìna de case con quèrto de pàia o préa, murà co' laste scarmenàde qua e là, tra le contré Loffa, Campostrìn, Corno Pealda, Valéne e Fosse su 385 campi in quìndese tòchi de téra arà e prè sensa àlbari. Tra le tére de Roaré de Velo, se pól contàr un gran nùmaro de "masi" , co' cinque-sié case fate de préa, co' quèrto de pàia, 'na córte, un òrto, àlbari co' pómi e péri, teréni arà e co' i prè in contrà Cantéro. Tuto a tórno 'na quarantina de "masi" in préa, un molìn e 'na diesìna de abitassioni de legno e quèrto in pàia. A Sélva, se lése sempre ne la documentassión, che la propietà l'éra divisa in quatro quartieri San Bórtolo, Campo Fontana, Progno e Santa Maria; in quest'ultima catémo quàlche maso e maséto co' vigne invéçe tra Lòbia e Giassa un póchi de molini sul prógno, 'na segarìa e 'na diesìna de masi e maséti fati in piéra e quàlche caso in legno; a Campo Fontàna 'na vintìna de masi più o meno grandi sempre co' quèrto de pàia. Ci vivéa nei masi, podéa pagàr la fitànsa in parte co' formàio e in parte co' la "deçima" de quél che produséa o de quél che ghe portàva schèi durante l'ano, come agnèi, cavréti o vedeléti. Dopo avér crompà le véce propietà de la Fatoria Scaligera, a i sióri de la çità, ghe piaséa soratùto, tiràr su schéi co' le fitànse, ma a farse su le màneghe gh'éra i formaiàri lombardi o a 'olte quéi de Parma e i Cimbri che piàn piàn i g'a capìo come starghe drìo a le bestie. Nel 1460 la comunità de la Frizolàna l'è riussì a ciapàr in man le pròpie tère, co' tanto de organisassión comunàl scrìta nero su bianco, crompàndo anca i prè par pascolàr da la comunità de Ala. Grassie a l'Arte dei Formaiàri, le faméie lessiniche, sora tute Valbusa, Rigo, Arnézzo, Fasoli, Scandola, Tinazzi, Vinco, Castiverio, Nottegàr, le cambia vita passando da le pégore a le vàche e visto che i Formaiàri faséa schéi, i g'a fato pressión a le autorità locali par sgrandàr i prè par pascolàr altre vache. Tra i contràti se lése quél tra Ceschino de Besegno de la comunità de Ala e ser Andrea Stop de la comunità de la Frizolana co' tanto de testimoni da Valéne, Cóna e ValdePoro par 5 lire l'ano a vita de un tòco de téra bèla granda quasi tuta a fagàre. Sempre de la Frizolana, in un nóvo àto, se lése de la gestión de le tére al confìn co' l'impero, come le Valéne, Pialda, Cornesél e Roncopiàn da parte dei rapresentanti dei 4 colonei, Calavezo, Erbéso, Scole, Valbusa. Come al solito se dovéa aràr le tére e cavàr i àlbari par far pascolàr le vache ma almànco el sforso vegnéa premià par la presensa de aqua come ne dise i toponomi Val de l'Aqua, de l'Anguila e Lago Boario, no sempre façile da catàr in Lessinia. Nel 1461 el mesàdro de la Frizolana in compagnia dei "4 colonéi" el g'a consegnà le tére da netàr a ci secondo lu ghe spetàva, co' fitànsa de 4-5 lire l'ano, da pagàr nel mese de setémbre nel giorno de San Michél. Nel 1487 'na sesantina de capi-faméia, i s'a catà in piassa par métarse dacordo su la gestión de la Comunità, e l'è saltà fóra che, ci voléa véndar le propie tére, case, caséte, casàre a forèsti, dovéa parlàrghene prima con el mesàdro e se nissùn del Comùn g'avéa diriti se podéa véndarle al forèsto che dovéa contribuìr pagando con qualcossa a la Comunità. Se invèçe, voléa farlo istesso sensa dirghe gnente a nissùni ris-ciàva de pérdar tuto, consegnando le so tére al Comùn. Sempre in quél ano, s'a pensà de métar a posto anca le regole par le fitànse, tanto che s'à firmà una sbailà de contrati. In Lessinia a la fine dei ani vinti del çinqueçénto, s'a capìdo che no gh'éra più bisón de l'Arte dei Formaiàri par arlevàr e par la gestión de le vache, le faméie lessiniche i-éra bóne de rangiàrse e cossìta ai Casolini, no gh'è restà che tornàr a Verona spetàndo che rivésse late, formàio e botiér par metàrli sul marcà e far schèi. Par l'inverno i faséa contrati co' i vacàri, "pareciàndo" i prè par le vàche che le sponsàva in campagna, vegnéa taià l'erba e tegnù la biàva. Ai Lessinici no ghe restàva che pensàr a rifornìr l'Arte dei Casolini con quél che se produséa in montagna, parché par métar el naso drénto nel giro del marcà, voléa dir èssar sióri e vérghe tanta 'spariénsa. Cossìta i s'a messi d'acòrdo, uno produséa e l'altro crompàva el giusto par dopo èssar sicuro de véndarlo e ciapàr un póchi de schéi. Ogni mese, in çità rivàva el cavalàr con la produssión montana che dovéa portàr fin drénto in botéga del Casolìn, co' el quàl g'avéa un contràto de vendita "de frùa" solo co' lu. Prima parò, se dovéa pagàr la tassa al dassiàl a la porta de la çità ”ordinario costume delli vacchari obligati per accordi e condur robba ad alcun particolar formaiero di questa Città e come gionge alla porta con quantità di formaggio quando non ha il modo de presente de pagar il dacio darlo in notta la quantità delle pezze al dacial sotto il nome del formaiero a chi vien condotte con bollettino del cedolario lasciando pegno dopo condota la robba andar col bollettino alla stadera a pagàr il dacio pigliando contrassegno quanto rilevava il suo pegno alla porta né come è data in nota alla porta sotto il nome di uno suole essere condotta ad altri perché non sarebbe anco accettata”. Dovì savér, che a l'inissio del '600, ogni giorno, podéa rivàr in çità 1200 pèsse de formàio. Pian pian, in Lessinia, se scominçia a specialisarse e far le robe con qualità tanto che ci porta le vache a pascolàr come el malgàr e ci fa el formàio come el casàr i laóra gòmbio a gòmbio. Tra i problemi dei vacàri, gh'éra anca quél de intivàr la rassà giusta de vache par la nostra montagna, visto el fredo de l' inverno e le 'bondànti fiocàde, podéa èssarghe quéle par aràr ma che no le faséa late ma carne bóna, e quéle bóne da late ma che no le servìa par aràr e no ghe piaséa el frédo béco. La solussión l'è stà quéla de portàr le vache de inverno ne la Campanea Minor a sinistra de l'Àdese come fato par le pégore, ai pié de le montagne e vissìn a la via piassé importante de comunicassión come quéla de la Val Squarànto. Cossìta i vacàri come i pastori, prima de rivàr in campagna o tornando indrìo verso casa, i sponsàva 'ndoe gh'éra le cése dedicà a San Michél, protetór dei pastóri e de la transumansa (cargàr montagna). La Serenissima, l'avéa capìdo l'importansa de la Lessinia, tanto che nel 1530 in una delibera del Consìlio dei Rogadi, par le tére de la Republica, se lése de l'òbligo de "allevar et dar ogni anno li animali per il bisogno delle beccherie di Venezia” , co' una quota de 1500 tra bô e vàche in partensa da le nostre montagne. In quéi ani tal Francesco Cozza de Montorio de 'na faméia de formaiàri, el g'a ciapà in fitànsa da l'àbate de Santa Maria in Organo el pàscolo de 150 vàche de Campo Rotondo, par lu e par la comunità Cimbra, pagando co' schèi e co' botiér par ogni vaca che ghe portàva nel so fenìl de Montorio, sensa desmentegàrse de seràr i confìni co' laste de préa e de costruìr una casàra come voléa el monastero che parò ghe daséa indrio i schèi de costrussión a fine contràto e metà par mantegnérla bén. Quàlche ano dopo l'è riussì a ciapàr in fitànsa anca i pascoli dal monastero de San Nazàr e un terén de 200 campi ne la campagna de San Michél par l'inverno co' prà, piópe, vigne un fenìl e 'na colombara e con un àltra fitànsa ghe vién concèsse anca 60 vache e un póco de fén ma no'l deve desmentegàrse a Pasqua e Nadàl de pagàr e de farghe un presentìn de botiér. Nel contràto se lése che a la fine de la fitànsa, el dovéa pagàr con 60 vache del valór de 300 ducati o 60 vedeléte valutà da du amiçi in comùn, zontàndo anca du tóri de un par de ani del valór de 10 ducati ma dovéa anca butàr un òcio a le vache, che no le fasésse quàlche malàn a la propietà, magàri meténdoghe dei spini; ma no l'è finìa, al póro Francesco ghe tocàva tiràr fóra i schèi par sistemàr i àrzari lóngo i fóssi se no i-éra méssi bén e in caso che l'Àdese fasésse malàni par colpa sua, ghe tocàva vèrzar el tacuìn. Tuto el fién fato e conservà nel fenìl dovéa èssar magnà da le bestie ma el luàme che gh'éra no podéa èssar portà via, no desmentagandose de dar 'na diesìna de caréti de fién al monastero e mantegnérghe quatro porsèi e du pulìeri. Vegnéa consegnà tuto quél par laoràr el late, caldéra, séce par mónsar le vache, un colìn de rame co' scudéla in legno, el bùcio par far el botiér, mastéle, 'na zàngola, agre par puìna, salari e manestradóri. A metà del '500 la Serenissima a 'sto pónto, g'a pensà de ciapàr in man 'ste questioni visto l'impegno dei privati, cossìta l'è nata 'na nóva magistratura "Proveditori ai Beni Inculti" a "benefizio universàl". Se vede la colaborassión tra Stato e impreditori privadi valorisàndo la montagna con manco complicassióni, ma scancelando tuto quél fato a livèl comunitario tipico dei Cimbri par far posto a 'na gestión più personàl. Ne le campagne nasse le corti e le residense dei sióri co' stàle e fènili bèi grandi par far passàr l'inverno a le bestie e grassie a canài e canaléte par l'aqua, l'è cressù la coltivassión del riso e de le piante par el magnàr de le bestie. In quéi ani, in quasi tuta la Lessinia se scomincia a arlevàr le vàche e bó, un tempo riservà a le pégore; nei alti prè se vede pascolàr le vàche dei cimbri anca nei teréni dei sióri de la Podestaria e in tanti casi vién taià le piante e sassinà i boschi in gran parte de pini e fagàre par véndar la legna e no solo par le atività de malga come un tempo. Tra i documenti se lése de un fràco de problematiche de 'sto tipo, come nel 1546 quando 'na vintìna de vacàri de le faméie de Bosco e Erbéso vién catà sui teréni dei sióri ma no i dise de èssar colpevoli, ma de aver taià la legna par far carbón e avér pascolà le vache sui monti e posti selvàdeghi nei ultimi çinquant'ani sempre in bóna fede e sénsa cativéria. Ne la montagna veronese come dito, no se vardàva più a l'interesse de la comunità ma a far i propi, sassinàndo a 'olte anca i boschi e le tére montane, sensa farse particolari problemi par ci no g'avéa aqua e sorgenti e no podéa darghe da béar a le bestie. Nel '600 le gestión de le pégore e de le vàche in Lessinia l'éra in man ai Cimbri da la montagna a la campagna sensa contàr dei contrati firmà co'i monasteri un tempo riservà a l'Arte dei Formaiàri che in verità i seitàva a véndar la produssión montana nei marcà. A l'inissio del secolo, le monéghe de Santa Catarìna da Siena le ghe dà in fitànsa la malga a Porcarina par 'na sesantina de ducati e un poco de formàio e de botiér par tri ani a un çérto Zanantonio de Tinazzo da pagàr al casolìn ai Leoni. Sinquant'ani dopo a messer Simone Brutto de la Césa Nóva ghe vién dito de tegnér casa e casàra ben sistemà par tri ani pagando 70 ducati, formàio e botiér de fitànsa nel giorno de San Bórtolo e seitàr a cambiàr tute le stimàne a so spese el lógo par pascolàr le pégore in modo da catàr sempre da magnàr e no sassinàr el stesso prà e se gh'éra anca i porséi, l'éra mèio portarli bén distanti parché i podéa far malàni. El 29 de setémbre i vacàri co' le vache, i partìa da le malghe par finìr ne la campagna, 'ndóe gh'éra tuto pronto par l'inverno passando par "l'autostrada" de le migrassioni de la Vaio de Squaranto. Lóngo i fóssi de Montorio che daséa da béar ai prè, l'érba no l'éra tajà, giusto par darghe da magnàr a le bestie che vegnéa zó da la montagna prima del gran frédo, invéce nei fenìli, gh'éra sistemà i tri tài de fén, masàdego, ragùso e tersagnìn. Par savér el prèsso del fién te 'ndaséi tuti i ani a l'asta tacà al Palasso de le Lóse de Montorio. I Paróni de le propietà de la Campanea i ghe daséa ai vacàri tuto quél che servìa par l'inverno, 'na béla stala, legna e pàia da pagàr co' schèi dó 'òlte l'ano a San Giorgio e San Michél. A metà del siéçénto se lése de 'na fitànsa tra i sióri Murari Dalla Corte e i Brutti de Césanóa co' la garansìa del casolìn Oliva sóra le tére de la Mataràna. I Murari ghe daséa 150 caréti de fién, un póco de quél tajà nei fenìli masàdego, ragùso e tersagnìn e 'na trentina de campi de erba prónta, invéce se ghe servìa altro fién ghe tocàva nar a l'asta "sóto le aque de Montorio" arénte a la Lósa. Anca se, i-é cressù nei secoli s-ciàpi de vache e bó in tuta la Lessinia tanto da podérghene contàr 35.000 nel siésénto, in verità gh'éra piassè pégore come dito dal capitàn de Verona, Gioàni Contarini che a l'inissio del secolo el g'a volù contarle tute, sensa pisocàrse e rivàndo a piassé de 80.000. Disémo che i Cimbri grassie a la Serenissima i-éra riussìdi a conservàr un mùcio de tere comunali par pascolàr le bestie visto che nel tempo tante, i-é deventè private anca in manièra no pròpio legàl e tegnéndo cónto che le propietà de le faméie dei sióri de çità piàn piàn le vegnéa coltivé. La presensa de pochi prè resté, obligàva a dar le vache "sute" che spetàa un vedél prima de la partensa par le malghe, in gestión, a quél che metéa in fitànsa i beni de la comunità. El gestór 'ndaséa a le aste par tór le tére par pascolàr e ghe faséa la grésta al prèsso al póro contadìn. Mantégnar do vache voléa dir spéndar schéi e quindi ci g'avéa un terén no tanto grando, semenàva, visto quanto podéa finìr ne le scarséle. Quando finìa el laóro nei campi no servéa zénte par sapàr, cossìta a cavàl tra màio e dugno el contadìn partìa par la montagna 'ndóe g'avéa da laoràr co' le vache; ne la campagna le bestie utilisà par laoràr le se ligàva ai pascoli de la montagna. In póche parole, ci g'avéa un s-ciàpo de vàche el le paràva su par i monti d'istà e invéçe de inverno, el le menàva ne le stàle piéne de fién de la campagna come da nùmerosi contràti tramandà de pare in fiól, a vóçe, fin a metà dei ani sinquànta del nóveçènto; nel mondo contadìn, póchi scrivéa e leséa, póchi se fidàva de quél scrìto, soratuto parché, ci savéa, in tanti casi l'éra el sioràsso. De contràti e fàti podémo contàrghéne un sécio, come quél de la Comunità de Campofontana che g'avéa un tóco de téra de 700 campi, co' prè, boschi, monti e piére ciamà Lòbia al confìn co' le contré dei Casara, Grisi, Furlani, Fainelli, Pagani, Pozza, Zocca, 'ndóe le faméie podéa far quàlche schèo in più sensa farse pensiéri, fin a quando no gh'è stà un póche de bèghe co' i nobili veséntini e le comunità de San Bórtolo e Sélva, che g'a fato tiràr fóra schèi par pagàr le spese legàli. Visto che le spese i-éra un bèl mùcio, s'a deciso de métar in fitànsa, co' un asta, le tére de la Comunità gestìda da un procuradór e du consiliéri che tegnéa d'òcio i confini e la malga; dal giorno che le vache le tornàva zò in campagna fin a marso, podéa èssar utilisà da le faméie inveçe d'istà, da ci g'à vinto l'asta, che podéa èssar zénte del lógo come forésti. In 'sto ultimo caso parò, dovéa pagàr un tóco de la fitànsa de sié ani a la firma del contràto e dar 'na "màndola" ai "consorti". Nel contràto se lése che'l vacàr podéa pascolàr anca le pégore ma lontàn dai prè 'ndóe gh'éra le vache e i boschi, farse un bàito con legna de pézo che ghe vegnéa rimborsà dopo sié ani secondo i periti de la Comunità, métarghe man e avérghe cura de fontàne, stradéle e póce. Le faméie che g'avéa un s-ciàpo de çinque pégore podéa utilisàr 'na parte dei prè par pascolàr e tor su la legna a màca sensa parò far carbón o véndarla. I schèi tirà su da le fitànse finìa in parti istésse, ne le scarséle de ci vivéa da generassioni in quéle tére e che staséa ne le contré anca nei mesi de lujo, agosto e setémbre, invéce le dóne, le ciapàva mèsa porsión solo se le maridàva un òmo del lògo. Una Comunità, serà 'n 'sto modo, podémo catarla anca, tacà a Verona, nei vèci comuni de Aesa e Quinsàn.

Finàl: Émo 'isto come s'a svilupà el pascolo, da le pégore utilisà fin dal '400 da le comunità montane par vìvar, a le vàche par el marcà çitadìn; la promossión e la vendita de la produssión montana, grassie a l'Arte de la Lana e dei Formaiàri in colaborassión co' la Domus Mercatorum; la man de le popolassioni Cimbre su le tére lessiniche; cargàr e scargàr montagna passàndo da la Val Squaranto fin a la pianura; le propietà dei monasteri e dei sióri de la çità; i contràti ne le comunità.

Un ringrassiamento al nostro maestro e amìgo Marco Pasa par quél che catémo no solo in questo articolo ma anca nei so libri e infinìdi studi lessinici.

Bar seganus!
Andrea Toffaletti